C. Pierre Zaleski

Słowo wstępne prezesa Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu

Niniejsza publikacja dokumentuje obecność Fryderyka Chopina w zbiorach Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryżu. Przedstawiony jest w niej wybór dokumentów  rękopiśmiennych i ikonograficznych oraz wydawnictw od czasów Chopina do czasów współczesnych dotyczących twórczości oraz życia kompozytora, jego związków z towarzystwami emigracyjnymi, a także jemu poświęcone dokonania biografów i muzykologów.

Przypomnijmy, że Bibliotekę Polską w Paryżu założyli w roku 1838 polscy uchodźcy, którzy po klęsce Powstania Listopadowego znaleźli się we Francji. Pragnęli oni przeciwstawić rusyfikacji w Królestwie Polskim i germanizacji w zaborze pruskim polską myśl polityczną oraz polskie formy życia kulturalnego. Założone przez nich 29 kwietnia 1832 roku Towarzystwo Literackie miało realizować te cele. Na akcie założycielskim Towarzystwa widnieje trzynaście podpisów członków-założycieli, m.in. generała Józefa Bema, Alphonse’a d’Herbelota, Teodora Morawskiego, Ludwika Platera, generała Jana Umińskiego, Aleksandra Walewskiego. Pierwszym jego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski, a wiceprezesem – Ludwik Plater. Członkami Towarzystwa byli m.in.: Fryderyk Chopin, Adam Mickiewicz, Zygmunt Krasiński, Juliusz Słowacki, Cyprian Norwid, Joachim Lelewel,  generałowie: Józef Dwernicki i Henryk Dembiński, udzielali się także znamienici Francuzi: markiz La Fayette, David d’Angers, markiz de Noailles, Charles de Montalembert,  Jules Michelet, Edgar Quinet, Alfred de Vigny, George Sand, Félicité de Lamennais, Prosper Mérimée.

Głównymi inicjatorami powołania Biblioteki Polskiej, która miała pełnić rolę biblioteki narodowej byli członkowie  Towarzystwa Literackiego: książę Adam Czartoryski, Adam Mickiewicz, generał Karol Kniaziewicz, Julian Ursyn Niemcewicz i Karol Sienkiewicz. O randze Biblioteki w XIXwieku świadczy bez wątpienia liczba szacownych i znanych osób, które aktywnie brały udział w jej pracach.

6 lutego 1854 roku, po pewnych zmianach, Towarzystwo Literackie zostało przekształcone w Towarzystwo Historyczno-Literackie (Société Historique et Littéraire). Jego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski, a wiceprezesem Adam Mickiewicz. Nazwa ta obowiązuje od 1865 roku. Pierwszy okres, w którym Towarzystwo Historyczno-Literackie sprawowało pieczę nad Biblioteką Polską, kończy się w roku 1893. W okresie tym, kiedy działalność Towarzystwa Historyczno-Literackiego bardzo wyraźnie osłabła, a liczba jego członków zmalała, Towarzystwo uznało, że nie jest w stanie zapewnić przyszłości Bibliotece Polskiej. Z inicjatywy prezesa, Władysława Czartoryskiego i sekretarza generalnego, Lubomira Gadona, podjęto decyzję o przekazaniu Biblioteki krakowskiej Akademii Umiejętności.

Znajdująca się na terenie zaboru austriackiego, dysponującego od pewnego czasu stosunkowo rozległą autonomią, Akademia Umiejętności była instytucją, która najlepiej mogła zagwarantować ciągłość funkcjonowania Biblioteki Polskiej i przejąć odpowiedzialność za jej dalsze losy. Nie ulega wątpliwości, że podjęcie decyzji o przekazaniu paryskiej Biblioteki instytucji, która, mimo wszystko, nie znajdowała się w wolnej Polsce, było niesłychanie trudne. Przekazanie nastąpiło w 1893 roku, za zgodą prezydenta Republiki Francuskiej i cesarza Austro-Węgier, rozpoczynając drugi okres istnienia Biblioteki Polskiej w Paryżu.

W latach 1899-1926 funkcję delegata Akademii Umiejętności i dyrektora Biblioteki Polskiej w Paryżu pełnił Władysław Mickiewicz, najstarszy syn poety. Z jego inicjatywy otwarto w 1903 roku Muzeum Adama Mickiewicza. To pierwsze muzeum poety posiada najwięcej autografów wieszcza, dokumentów oraz pamiątek z nim związanych.

Akademia Umiejętności, a po 1918 roku Polska Akademia Umiejętności, nie była zobowiązana do materialnej pomocy Bibliotece, lecz tylko do administrowania jej dobrami. Nie wystarczało to, aby utrzymać działalność tej cennej placówki na odpowiednim poziomie. Większy wpływ niepodległej Rzeczypospolitej na Bibliotekę Polską zaznaczył się po 1926 roku.

Franciszek Pułaski, który został delegatem Polskiej Akademii Umiejętności i dyrektorem Biblioteki Polskiej po śmierci Władysława Mickiewicza, rozpoczął bardzo energiczne działania w celu zdobycia funduszy na renowację budynku oraz reorganizację Biblioteki. Polegała ona przede wszystkim na wyznaczeniu nowego profilu Biblioteki, która podobnie jak Instytut Francuski w Warszawie stał się centrum kultury polskiej we Francji. Niewątpliwą zasługą dyrektora Franciszka Pułaskiego było przeprowadzenie w latach 1926-1929 remontu oraz unowocześnienie budynku, na które udało mu się pozyskać kredyty rządowe.

Kolejnym etapem działania Biblioteki Polskiej, w szczególności zaś jej dyrektora, było utworzenie w roku 1937 Centrum Studiów Polskich (Centre d’etudes polonaises), którego pracami kierowali: Franciszek Pułaski, André Mazon i Zygmunt Lubicz-Zaleski. W Centrum działały trzy katedry: Cywilizacji Polskiej, której pracami kierował Paul Cazin, Polski Współczesnej – kierowanej przez Henri de Montforta, dyrektora służb administracyjnych Instytutu Francuskiego, Spraw Wojskowych – kierowanej przez generała Louis Faure’a, dla której znaczne zasługi położył również major Wojska Polskiego Józef Andrzej Teslar.

Oprócz delegata Polskiej Akademii Umiejętności – dyrektora Biblioteki Polskiej, działał powoływany przez Akademię Komitet Miejscowy. W jego skład wchodzili: Maria Curie-Skłodowska, Maria Mickiewicz – wnuczka Adama, ambasadorowie: Alfred Chłapowski i Juliusz Łukaszewicz oraz profesor Zygmunt Lubicz-Zaleski.

W tym okresie w Bibliotece Polskiej odbywały się liczne wykłady i spotkania, a głos zabierały tak znakomite osobistości, jak: Alexandre Millerand, prezydent Republiki Francuskiej w latach 1920-1924, Pierre de Nolhac, członek Akademii Francuskiej od roku 1922, Sébastien Charléty, rektor Sorbony, André Gide, Paul Valery i inni.

W czerwcu 1940 roku, kiedy Niemcy podchodzili pod Paryż, Franciszkowi Pułaskiemu udało się, z pomocą kilku przyjaciół i wolontariuszy francuskich oraz polskich, wywieźć z Biblioteki do różnych miejsc na południu Francji, w Senlis i do Muzeum Carnavalet, najcenniejszą część kolekcji. Ewakuacja wszystkich zbiorów w tak krótkim czasie i bez wystarczających środków, okazała się niemożliwa. Po wkroczeniu do Paryża Niemcy zajęli resztę kolekcji, wysłali 766 skrzyń na Wschód i całkowicie zdewastowali budynek.

Po wyzwoleniu Paryża w 1944 roku Biblioteka wznowiła działalność pod kierownictwem Franciszka Pułaskiego, który podjął się na nowo pełnienia obowiązków dyrektora w trudnych warunkach materialnych.

W tym drugim okresie, kiedy Biblioteka Polska była własnością i pozostawała pod kuratelą krakowskiej Akademii Umiejętności, jej pracami kierowało czterech dyrektorów: Józef Korzeniowski (1893-1896), Konstanty Górski (1896-1899), Władysław Mickiewicz (1899-1926) oraz Franciszek Pułaski (1926-1956), który był w istocie delegatem Polskiej Akademii Umiejętności tylko od 1926 do 1946 roku. Po wojnie, na skutek sytuacji politycznej w Polsce, stał się on jednym z głównych promotorów reaktywowania Towarzystwa Historyczno-Literackiego i przede wszystkim reprezentantem Towarzystwa. Do śmierci sprawował funkcję dyrektora w duchu niepodległościowym, zgodnie z intencjami założycieli Biblioteki Polskiej.

Działalność Towarzystwa Historyczno-Literackiego została reaktywowana w roku 1946 z inicjatywy Franciszka Pułaskiego i Zygmunta Lubicz-Zaleskiego. Towarzystwo przejęło de facto kuratelę nad Biblioteką Polską. Znaczna część kolekcji zagrabionych przez Niemców powróciła 1947 w roku dzięki szczególnej pomocy członków Polskiej Akademii Umiejętności.

Towarzystwo Historyczno-Literackie kierowało się stale tymi samymi ideami, co twórcy Biblioteki Polskiej w dziewiętnastym stuleciu, to znaczy pragnęło bronić wolności polskiej kultury przed wszelką opresją oraz idei Polski wolnej i niepodległej. Wkrótce doszło do konfliktu z rządem Polski Ludowej. Towarzystwu przyświecał cel klarowny, ambitny i mobilizujący, by stworzyć w Bibliotece centrum polskiej kultury i wolnej myśli politycznej w czasie, kiedy Polska nie była ani wolna, ani demokratyczna.

Był to okres dużych trudności finansowych. Sytuację ratowały różnorakie donacje. Nie pretendując do wyczerpania listy donatorów, wymieńmy kilku najbardziej szczodrych, którzy w rozmaitych okresach przyczynili się do funkcjonowania Biblioteki: Barbarę Piasecką-Johnson, Kongres Polonii Amerykańskiej, a później w poważnym stopniu (w latach 1978-1991) – Fundację z Brzezia Lanckorońskich. Do roku 2001 Fundacja z Brzezia Lanckorońskich (zmniejszając kwotę) wspomagała funkcjonowanie Biblioteki.

Od lat 90. dwudziestego wieku Bibliotekę zaczęła wspomagać Fundacja im. Zygmunta Lubicz-Zaleskiego w Amsterdamie, stając się od 1996 roku głównym sponsorem Biblioteki Polskiej.

Oprócz Franciszka Pułaskiego i profesora Zygmunta Lubicz-Zaleskiego należy wymienić jeszcze inne osoby, które w tym trudnym okresie po reaktywacji Towarzystwa Historyczno-Literackiego poświęciły dużo czasu i energii, aby Biblioteka Polska pozostała ośrodkiem wolnej myśli i kultury polskiej, a w szczególności są to: profesorowie Léon i Henri Mazeaud, Henri de Monfort, dyrektor służb administracyjnych Instytutu Francuskiego, Pani Françoise Granier, wpływowa członkini Francuskiej Partii Socjalistycznej, książę André Poniatowski; Kamil Gronkowski, kurator wielkiego muzeum francuskiego; Kajetan Morawski, ostatni ambasador rządu londyńskiego we Francji. Na liście członków Towarzystwa Historyczno-Literackiego znalazły się w tych latach nazwiska: Czesława Miłosza, Jerzego Giedroycia, Józefa Czapskiego. Poza wymienionymi osobistościami, które nie szczędziły energii i czasu dla Biblioteki Polskiej, należałoby wymienić wiele innych osób, w pierwszej kolejności członków Rady Towarzystwa oraz tych wszystkich, którzy na różne sposoby poświęcali swój czas Bibliotece i którym składamy hołd.

W roku 1989, kiedy Polska odzyskała niepodległość i ponownie stała się państwem demokratycznym, pomiędzy Towarzystwem Historyczno-Literackim i władzami polskimi zostały nawiązane stosunki, które zaowocowały pomocą finansową polskiego Ministerstwa Kultury (skromną, lecz wielce znamienną) oraz współpracą intelektualną.

W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku Biblioteka Polska otrzymała pomoc ze strony polskiej instytucji pozarządowej, Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, która przeznaczyła około 80 000 euro na modernizację magazynu rękopisów. Zainstalowano tam czujniki temperatury i wilgotności (klimatyzację) oraz regały ruchome i kompaktowe, co pozwoliło na rozmieszczenie części naszych wartościowych zbiorów w odpowiednich warunkach.

Polska Akademia Umiejętności w Krakowie, reaktywowana przez kilku żyjących członków tej instytucji sprzed 1951 roku, odzyskała niektóre swe dobra w Polsce i wyraziła chęć przejęcia Biblioteki Polskiej na własność oraz podjęcia się częściowej odpowiedzialności za tę placówkę. W roku 1999, Rada THL zdecydowała o podjęciu rozmów z krakowską Akademią w celu doprowadzenia do porozumienia i do zawarcia umowy, rozwiązującej problem własności Biblioteki Polskiej.

Prezes i wiceprezes THL razem z Prezesem PAU profesorem Kazimierzem Kowalskim i Sekretarzem Generalnym PAU profesorem Jerzym Wy- rozumskim doszli do porozumienia, które zostało zatwierdzone przez Radę PAU i Radę THL. Gwarantuje ono jedność i całość własności kolekcji i budynku Biblioteki Polskiej. Jednocześnie umowa przewiduje, że wszystkie kolekcje pozostaną w gmachu przy quai d’Orléans i że obie strony uczynią wszystko, by znaleźć subwencje konieczne do dynamicznego funkcjonowania Biblioteki Polskiej. Ponadto umowa przewiduje, że THL pozostanie zarządcą Biblioteki przez długie lata, co najmniej do 2030 roku i będzie mogło liczyć na skuteczną pomoc Akademii.

Towarzystwo Historyczno-Literackie rozpoczęło w 2000 roku prace remontowe i modernizacyjne w celu między innymi umocnienia struktur nośnych budynku i zbudowania magazynów pozwalających na właściwe przechowywanie kolekcji. Jednocześnie, należało dostosować budynek do norm bezpieczeństwa wymaganych w pomieszczeniach użytku publicznego i dla ochrony przed kradzieżą naszych zbiorów.

Z powodu tych bardzo ważnych prac, które trwały do 2004 roku i kosztowały około 4 milionów euro, musiałem podjąć decyzję, z poparciem Rady THL, o zamknięciu Biblioteki na kilka lat i w konsekwencji zwolnić większość pracowników.

Fundusze zgromadzono dzięki wielu donatorom, którzy są upamiętnieni na tablicy w bramie Biblioteki Polskiej w Paryżu. Doświadczenie uzyskane podczas finansowania niedawnych prac remontowych pozwala nam zachować pewien optymizm w zasadniczych kwestiach finansowych. Dodajmy, że Biblioteka Polska będzie mogła liczyć na współpracę i skuteczną pomoc całego potencjału intelektualnego uniwersytetów, bibliotek i muzeów w Polsce.

Historyczny budynek Biblioteki, położony w sercu Paryża i całkowicie wyremontowany oraz zmodernizowany, pozwala na rozwinięcie różnorodnej działalności dzięki czterem dużym salom przeznaczonym na działalność kulturalną i naukową THL obok działalności tradycyjnej: konserwacji, eksponowania zbiorów, udostępniania ich publiczności (pracownia naukowa, czytelnia, muzea). W 2004 roku stworzyliśmy komisję naukową, która wyznacza orientacje działalności kulturalnej i naukowej THL na wysokim poziomie. W momencie powstania komisji współprezesami byli Pani Hélène Carrère d’Encausse i Pan Profesor Bronisław Geremek. Chciałbym zaznaczyć, że THL organizuje bardzo wiele prelekcji, spotkań naukowych, sympozjów na wysokim poziomie oraz koncertów i liczne imprezy kulturalne. 

Bibliotekę Polską w Paryżu odwiedzili i zaszczycili nas wystąpieniami prezydenci RP: Lech Wałęsa, Aleksander Kwaśniewski, Lech Kaczyński. Gościliśmy również wiele innych wybitnych i znanych osobistości. Szczegółowe informacje dotyczące naszych bogatych zbiorów, historii, funkcjonowania oraz działalności znaleźć można na stronie internetowej Towarzystwa Historyczno-Literackiego.

Za wybór i przygotowanie materiałów do niniejszej publikacji chciałbym serdecznie podziękować moim współpracownikom i wolontariuszom oraz wyrazić nadzieję, że prezentacja przyczyni się do wzbogacenia wiedzy o Chopinie, uzupełni informacje o naszych zbiorach, przypominając historię naszej instytucji, a jednocześnie pozostanie trwałą pamiątką tegorocznych obchodów chopinowskich.

Paryż, styczeń 2010

Fot. Louis-Auguste Bisson, Portret dagerotypowy Fryderyka Chopina (1847), fotografia, 1937